Polskie miesiące. Sierpień

● Tulkojums latviski pieejams šeit.
● Русский перевод доступен здесь.

Pakt Ribbentrop-Mołotow, podpisany w Moskwie 23 sierpnia 1939 roku, dotknął (oczywiście w różnym stopniu) Polaków, Litwinów, Łotyszy, Estończyków czy Rumunów. Jednak

miesiąc sierpień ma swoją specyfikę i dla Łotwy, i dla Polski.

W 1920 roku doszło w Rydze do podpisania traktatu łotewsko-sowieckiego, w tym czasie toczyła się wojna polsko-bolszewicka, której punktem zwrotnym był 15 sierpnia, data Bitwy Warszawskiej. Sierpień 1940 roku to czas aneksji Łotwy przez Związek Sowiecki, podczas gdy cztery lata później wybuchło Powstanie Warszawskie. Tych rocznic sierpniowych jest sporo.

Choćby 1980 rok, w Rydze rządził wtedy pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Łotwy Augusts Voss. W Polsce rodziła się „Solidarność” będąca inspiracją także dla narodów bałtyckich. Jak możemy przeczytać na stronie polskiego Instytutu Pamięci Narodowej w zakładce „Polskie miesiące”

14 sierpnia „wybuchł strajk, który zmienił historię Polski.

Pracę przerwała załoga Stoczni Gdańskiej im. Lenina, oburzona zwolnieniem z zakładu Anny Walentynowicz, działaczki Wolnych Związków Zawodowych”. Postać Walentynowicz, pochodzącej z Wołynia działaczki o korzeniach ukraińskich, prezentowaliśmy w ostatnim tekście poświęconym Wołyniowi. „Komitet strajkowy, na czele którego stanął (...) Lech Wałęsa, sformułował trzy postulaty – przywrócenie zwolnionych do pracy podwyżka płac i zasiłków, a także budowa pomnika upamiętniającego stoczniowców poległych w Grudniu 1970 r.”, możemy przeczytać na stronie Instytutu Pamięci Narodowej.

17 sierpnia 1980 roku w stoczni Włodzimierza Lenina powołano do życia Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który sformułował 21 postulatów, z których „najważniejszym było żądanie powołania niezależnych od władz związków zawodowych (...) Przedstawiciele władz dość szybko zaakceptowali większość postulatów, za wyjątkiem najważniejszego – utworzenia wolnych związków zawodowych”. Ostatecznie robotnicy postawili się, ogłoszono strajk, który objął także inne rejony kraju. 30 sierpnia podpisano porozumienie w Szczecinie, 31 sierpnia w Gdańsku, zaś 3 września w Jastrzębiu na Śląsku. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza zgodziła się wówczas na powołanie niezależnych, samorządnych związków zawodowych. „Solidarność” będzie istnieć do 13 grudnia 1981 roku, gdy z inicjatywy generała Wojciecha Jaruzelskiego wprowadzony zostanie stan wojenny. Jednak mimo dosyć ponurych kilku lat, straconych, bo w tym czasie można było wzorem socjalistycznych Węgier wprowadzić reformy gospodarcze, „Solidarność” wygrała.

23 sierpnia 1989 roku, w ponad dwa miesiące po wygranych wyborach do Sejmu X kadencji, prezydent Jaruzelski nominował na premiera pierwszego niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego.

Przez kilka miesięcy zasiadali w nim także przedstawiciele władzy komunistycznej, jednak to ten rząd wprowadzi w Polsce kluczowe reformy ustrojowe i gospodarcze. Nie byłoby ich, gdyby nie sierpień 1980 roku.

Ale ten miesiąc dla Polaków to także inne daty. 1 sierpnia obchodziliśmy kolejną rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego w 1944 roku, największego zrywu miejskiego w Europie podczas II wojny światowej.

„Powstanie sierpniowe” (tak je nazywano tuż po wojnie) wymierzone było militarnie w niemieckich nazistów, zaś politycznie – w Związek Sowiecki,

który w 1943 roku (spierając się o to, kto ponosi winę za masakrę katyńską) zerwał stosunki dyplomatyczne z polskim rządem w Londynie. Sowieci próbowali zainstalować w Warszawie rząd posłuszny Moskwie. Ostatecznie się to udało, mimo pewnych prób, podjętych przez bohatera polskiego ruchu ludowego Stanisława Mikołajczyka, który usiłował pertraktować z komunistami.

Na 45 lat zainstalowano w Polsce system komunistyczny, ale obiektywnie mówiąc: o wiele łagodniejszy niż ten, który znamy z Łotewskiej SRR.

W powojennej Polsce były możliwe takie „herezje”, nieznane w Rydze, jak prywatne rolnictwo, rzemiosło, możliwość działalności kościoła katolickiego w zakresie szerszym niż w Związku Sowieckim, a także małe ugrupowania chrześcijańskie zasiadające w parlamencie.

Czy to nie także wynik Powstania Sierpniowego?

Jego bilans był fatalny: zniszczona Warszawa, w tym piękne, zabytkowe centrum, ale przede wszystkim śmierć 20 tysięcy powstańców, 200 tysięcy ludności cywilnej, zniszczone archiwa i biblioteki, trauma osób wywożonych do „obozów przejściowych”, choćby w Pruszkowie (polecam wizytę w lokalnym muzeum „Dulag 121”).

Do dziś ta rana nie została uleczona,

o czym świadczy dyskusja o tym, czy należy odbudowywać Pałac Saski i Pałac Brühla w centrum Warszawy. Wielu warszawiaków, mimo trudu podjętego w 1945 roku, po wyzwoleniu miasta spod władzy nazistów, wciąż nie może przeżyć, że stolica Polski nie jest tak samo atrakcyjna historycznie jak czeska Praga albo nadbałtycka Ryga.

Czy gdyby Powstanie Warszawskie nie wybuchło, żylibyśmy w lepszej rzeczywistości? Tego nie wiemy, na pewno nie byłoby tylu ofiar. Wielu publicystów, historyków utrzymuje jednak, że

powstanie, które wybuchło 1 sierpnia i trwało do 2 października, aż do kapitulacji przed Niemcami, dało Polakom pewną „szczepionkę”.

Czy zawsze liczy się „romantyzm działań”, czy „chłodna kalkulacja”? Być może, gdyby nie „powstanie sierpniowe”, polskie zmagania z władzą komunistyczną mogłyby być tak samo gwałtowne, jak te na Węgrzech w 1956 roku czy w Czechosłowacji w 1968 roku?

Dyskusja o powstaniu nie umiera. Dowodem są takie publikacje jak „Obłęd’44” autorstwa publicysty historycznego Piotra Zychowicza, który oskarża polityków podejmujących decyzję o wybuchu walki z Niemcami o głupotę, jeśli nie o szaleństwo.

By jednak powiedzieć coś optymistycznego. W połowie miesiąca obchodziliśmy w Warszawie rocznicę Bitwy Warszawskiej, przez przeciwników marszałka Józefa Piłsudskiego zwaną „Cudem nad Wisłą”.

Dzięki udanemu manewrowi wojskowemu, udało się odwrócić bieg wojny polsko-bolszewieckiej, gdy wszystko wskazywało na to, że Polska będzie kolejną „republiką radziecką”. Zresztą Łotwę, która 11 sierpnia 1920 roku, a więc na cztery dni przez Bitwą Warszawską, podpisała „pierwszy traktat ryski” („drugi” był polsko-sowiecki w marcu 1921 roku), chyba także by czekał taki los, więc można by zapomnieć o szesnastu latach demokracji parlamentarnej, o rozwoju przedwojennej republiki, w tym o aktywnej działalności Związku Polaków w Łotwie.

Ostatecznie, w wyniku Bitwy Warszawskiej, a także późniejszej Bitwy  Nadniemeńskiej, udało się ocalić polską niepodległość, gorzej było z demokracją, bo

Polska dosyć szybko wpadła w autorytaryzm, na osiem lat przed tym, jak Kārlis Ulmanis dokonał puczu na Łotwie. Jednak okres dwudziestolecia międzywojennego był dla Polski bezcenny: w wymiarze politycznym, gospodarczym, kulturalnym.

Gdyby nie 23 sierpnia i pakt Ribbentrop-Mołotow, historia mogłaby się potoczyć inaczej. Jak przypomina Europejska Sieć Pamięć i Solidarność układ ten „otworzył drogę do tragedii II wojny światowej i jej następstw: obozów koncentracyjnych, gułagów, Holokaustu, krematoriów i obozów pracy, a potem długich lat zimnej wojny i dla wielu dalszego zniewolenia”.

Otworzył także drogę do likwidacji polskiego życia w krajach bałtyckich. W sierpniu 1940 roku, miesiącu aneksji Litwy, Łotwy i Estonii przez Związek Radziecki, podjęto decyzję o zamknięciu polskiego gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Kownie, w którym kształciła się młoda polska inteligencja z ówczesnej Litwy. Oświata polska w tym rejonie nigdy się już nie odrodziła. W sierpniu 1940 roku ukazał się ostatni numer tygodnika polskiego „Nasze Życie” wydawanego przez sześć lat w Rydze, będącego kroniką polskiej obecności na Łotwie. Przez pięćdziesiąt lat nad Dźwiną nie będzie istnieć polska edukacja i polska prasa. To także konsekwencje ówczesnego sierpnia.

Dziś trzeba powiedzieć tak: zarówno Polska, jak i Łotwa przez trzy dekady przezwyciężyły główne traumy komunizmu, choć wiele jest do zrobienia. W kwestii „polityki pamięci” na Łotwie działa Muzeum Okupacji, a także muzea upamiętniające Holocaust, zaś w Polsce takie instytucje jak Muzeum II Wojny Światowej, Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku czy Muzeum Powstania Warszawskiego, które powstało z inicjatywy prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Wciąż czekamy i nie możemy się doczekać na Muzeum Bitwy Warszawskiej.

„Doczekaliśmy się” natomiast takich czasów, gdy sierpień 1939 roku przypomina o trwającej wojnie na Ukrainie. „Obchody 23 sierpnia nabierają niezwykle aktualnego wymiaru. Dramat wojny rozgrywa się ponownie, przynosząc nowe ofiary totalitaryzmu współczesnej Rosji: w Buczy, Irpieniu, Borodiance, czy Mariupolu. Dziś, w dobie dezinformacji, szczególnie ważne jest opowiadanie o XX-wiecznej historii Europy w sposób możliwie transparentny, bez przyzwolenia na fałsz”, informuje Europejska Sieć Pamięć i Solidarność.

„Sierpień” po ukraińsku brzmi prawie tak samo jak po polsku: серпень.

Wierzę, że Ukraińcy za jakiś czas także przezwyciężą skutki agresji Rosji, podobnie, jak udało się to Polsce, Rumunii i krajom bałtyckim, będącym ofiarami Paktu Hitler-Stalin. W sytuacji, gdy spadają bomby na Ukrainę, chciałoby się napisać coś optymistycznego.