● Tulkojums latviski pieejams šeit.
● Русский перевод доступен здесь.
Gdy równo rok temu w Wilnie odbył się pokaz przedpremierowy filmu dziennikarka „Kuriera Wileńskiego” (czasopisma dla polskiej mniejszości na Litwie) Ilona Lewandowska wskazała, że jest to „dokument o nieznanej historii, która łączy Polskę i Łotwę”. Ta historia tak do końca nieznana nie była, skoro już w latach dziewięćdziesiątych XX wieku ukazał się w „Polaku na Łotwie” duży tekst profesora Ēriksa Jēkabsonsa o Myszkowskim, jednak dla szerszej publiczności jest to pewna nowość. W pierwszym roku pandemii film o Myszkowskim zainicjowała ambasador Polski w Rydze Monika Michaliszyn, która zachwyciła się jego bogatym, niepospolitym życiorysem, później zaś dzięki zaangażowaniu Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie im. Jana Olszewskiego udało się film zrealizować. Fundacja postanowiła zaangażować w jego kręcenie Polaków z Wileńszczyzny.
Aleksander Zygmunt Myszkowski urodził się w 1892 roku w Myszkowicach niedaleko Będzina.
„Pochodził ze zubożałej linii magnackiego rodu Gonzagów – Myszkowskich, posiadał resztówkę – kilkudziesięciohektarowy folwark Myszkowice, leżący na skraju Zagłębia Dąbrowskiego. Był wysoce ambitny i zdumiewał kolegów brawurowymi wyczynami”,
możemy przeczytać o nim w internetowej encyklopedii. W czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie Legionów Polskich, zorganizowanych przez Józefa Piłsudskiego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku stał na czele Sekcji Wschód II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, zaś od września 1919 roku był specjalnym delegatem Wojska Polskiego w dwóch, świeżo powstałych bałtyckich republikach: Łotwie i Estonii, przygotowując wspólną akcję wojskową Polaków i Łotyszy przeciwko sowieckiej Łotwie, podporządkowanej bolszewickiej Rosji. W grudniu 1919 roku, na miesiąc przed słynną operacją „Zima”, Myszkowski został attaché wojskowym w poselstwie RP w Rydze. Tuż przed Nowym Rokiem podpisał w imieniu władz polskich umowę wojskową z Łotwą, która doprowadziła do rozpoczęcia się operacji „Zima” w dniu 3 stycznia 1920 roku. Ze strony łotewskiej dokument podpisał łotewski naczelny dowódca płk. Jānis Balodis i szef łotewskiego sztabu ppłk Pēteris Radziņš (obydwaj zostali kawalerami orderu Virtuti Militari). Jeszcze tego samego dnia (właśnie 3 stycznia, przed wojną istniała taka ulica w Dyneburgu) udało się wyzwolić miasto spod władzy bolszewickiej, zaś po kilku dniach Krasław. Dziś w obu miejscowościach znajdują się upamiętnienia operacji „Zima”, jednak wciąż niewiele wie się o tym, czym zasłużył się Myszkowski.
„Swojej misji nie realizował zza biurka – nieraz musiał samodzielnie wykonywać brawurowe akcje. Jedną z nich był lot z Wilna do Wenden (obecny Cēsis, przyp. rus.lsm.lv), gdzie w październiku 1919 r. stacjonowało zagrożone przez wojsko płk. Pawła Bermondta-Awałowa naczelne dowództwo łotewskie (...) W październiku 1919 r. zwycięstwo Bermondta wydawało się bardzo prawdopodobne, dlatego zaniepokojony losami Łotwy Piłsudski (naczelnik państwa polskiego, przyp. rus. lsm.lv) zdecydował się na wysłanie do Łotyszy kpt. Myszkowskiego. Właśnie ten etap jego dziejów stał się najważniejszy z punktu widzenia twórców filmu”,
pisała w 2023 roku Ilona Lewandowska.
Z kolei prezes Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie Mikołaj Falkowski, w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” zastanawiał się:
zaczęliśmy sobie zadawać pytanie, czy w ogóle możliwe jest odkrycie dokumentów dotyczących kpt. Myszkowskiego, asa wywiadu, w archiwach. Czy można odkopać jego sprawę? Znaleźć więcej niż w tych drobnych opracowaniach w literaturze? Podjęliśmy to wyzwanie i udało się dotrzeć do ciekawych informacji, stopniowo odkryliśmy nieznaną i niezwykłą postać. Wszystko się zaczęło od zwykłej rozmowy, później powstał scenariusz spektaklu, który w 2022 r. zrealizował Polski Teatr „Studio” w Wilnie, a teraz mamy również film.
Film został pokazany 2 lutego w Muzeum Wojny w Rydze, w dyskusji na jego temat uczestniczył prof. Ēriks Jēkabsons, który w trakcie realizacji filmu wiele rzeczy wyprostował i uwypuklił.
Filmu nie byłoby jednak, gdyby nie Polski Teatr „Studio” z Wilna, a przede wszystkim aktor z Wilna Łukasz Kamiński, który wcielił się w rolę Myszkowskiego. Jest to bowiem z jednej strony dokument, w którym pojawiają się wypowiedzi ekspertów, materiały z archiwaliów, zaś z drugiej zaś strony możemy zobaczyć fragmenty spektaklu wileńskiego „Studia” oraz filmowe rekonstrukcje.
– W czasie prac nad filmem myślałem o swoim pradziadku, który walczył w Armii Andersa, i to pomagało mi wejść w tę rolę. Takie filmy, spektakle są potrzebne nie tylko nam, na Wileńszczyźnie, lecz także w Polsce. Cieszę się, że poznałem postać Myszkowskiego, że mamy wielkiego człowieka, który na tych terenach dużo zdziałał. To postać mało znana, ale zasługuje na to, żeby ludzie go poznali – komentował w 2023 roku Kamiński.
● Полковник Александр Мышковский.
1930-1939.
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Być może film przyczyni się do tego, by Łotysze lepiej poznali okres 1919-1920, gdy ważyły się losy niepodległej republiki, które udało się „wyprostować” dzięki wsparciu Polaków. Ważną w tym rolę odegrał Myszkowski, będący emisariuszem Piłsudskiego. Tego samego Piłsudskiego, który dziś patronuje Państwowemu Gimnazjum Polskiemu w Dyneburgu. Więcej o operacji „Zima” pisał swego czasu „Przegląd Bałtycki” piórem redaktora Bartosza Chmielewskiego:
„dzieje sojuszu polsko-łotewskiego w styczniu 1920 roku zaważyły na dziesięciolecia na wzajemnej percepcji Polaków i Łotyszy. Na Łotwie polska pomoc w wyzwalaniu Łatgalii jest pamiętana do dziś (...) Od lat 20. XX wieku pamięć o „bratniej pomocy” była ważnym elementem wzajemnych relacji. Jeszcze w styczniu 1920 roku, tuż po wyzwoleniu Dyneburga, odbyła się w Rydze manifestacja na cześć polskich sojuszników, zaś po zakończeniu kampanii miało miejsce wspólne świętowanie. 26 stycznia 1920 roku do Dyneburga przybył Naczelny Wódz Józef Piłsudski, gdzie spotkał się w trakcie uroczystej kolacji z Jānisem Balodisem”.
Scenarzystą i reżyserem filmu jest Maciej Dancewicz, solidny research do niego wykonał warszawski historyk Piotr Dmitrowicz, dyrektor Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego, sam projekt zrealizowano zaś przy dofinansowaniu Fundacji Orlen, Orlen Lietuva i Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Pieczę nad powstaniem filmu sprawowała instytucja finansowana przez polski rząd: Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie im. Jana Olszewskiego, wsparta przez Ambasadę RP w Rydze. Na razie nie wiadomo, gdzie dokładnie będzie pokazywany film o Myszkowskim, można się jednak spodziewać także pokazów w Dyneburgu, Rzeżycy, Krasławiu.
