● Гэта — аўтарская беларуская версія тэксту.
Авторская версия на русском — здесь.
Tulkojums latviski pieejams šeit.
Я вельмі здзівілася і адказала ёй па-руску: «Што вам падказаць?». Пытанне было вырашана, а я задумалася: так склалася, што я ведаю некалькі моваў, яны мірна суіснуюць у маёй галаве, але родная ўсё-такі адна — беларуская. І чаму жанчына звярнулася да мяне на англійскай, калі мы абедзве відавочна разумеем рускую?
Viss būs labi — або «Всё будет хорошо»?
Несумненна, найлепшае, што здарылася ў маім жыцці — гэта Латвія, якая безумоўна прыняла мяне і стала маім прытулкам. За ўвесь час, што я тут жыву, асабіста ні разу не сутыкалася з тым, што мне не адказалі ў краме на маё пытанне ці не дапамаглі ва ўстанове. Хаця я актыўна вучу латышскую мову, за паўтары гады здала на катэгорыю B1, аднак размаўляю ўсё яшчэ дрэнна і часта пераходжу на зручнейшыя мне англійскую або рускую. Часцей рускую, бо беларуская тут незразумелая. (З украінцамі мы спакойна камунікуем кожны на сваёй роднай мове і выдатна разумеем адно аднаго.)
Мноства эмоцый і ўспамінаў выклікаў ува мне аўтарскі падкаст Дануты Дэмбоўскай «“Унутры грамадства — спёртае паветра”. Эксперты: дзе месца для рускай мовы і культуры ў Латвіі?» з удзелам Аляксея Еўдакімава і Дзяніса Ханава.
Мне шчыра хацелася б, каб некалі мая беларускамоўнасць перастала быць палітычным інструментам, як і любая іншая мова для любога іншага прадстаўніка якой-кольвек нацыі.
Каб лад жыцця, роднае маўленне і ідэйныя погляды былі свабодным выбарам кожнага. Да гэтага якраз і імкнецца дэмакратычнае грамадства. Аднак у маім асабістым выпадку спрацавала ісціна: калі ты не займаешся палітыкай, у выніку палітыка зоймецца табой. Калі ты не цікавішся роднай культурай і мовай, то даволі хутка чужая мова і чужая культура авалодаюць табой. Мы бачым гэта на прыкладзе жыхароў акупаваных тэрыторый Усходняй Украіны. Акрамя таго, цягам амаль 30 гадоў дыктатарскага рэжыму я назіраю, як мая Беларусь страчвае сябе ў абдоймах «вялікага брата», і маё сэрца разрываецца ад таго, што я ніяк не магу вызваліць яе ад гэтай жалезнай хваткі.
Супярэчлівыя ўражанні ў мяне выклікаў прагляд дакументальнага фільма пра рускамоўных жыхароў Латвіі «Viss būs labi», ці «Усё будзе добра», а асабліва — размова з рэжысёрам гэтай працы Станіславам Такалавым у нязмушанай абстаноўцы, што дазволіла нам свабодна дыскутаваць.
Сутнасць канцэптуальнага канфлікту ў латвійскім грамадстве, палярнага стаўлення да савецкага мінулага, у зусім адрозных культурных кодах, у розных мовах
Станіслаў паказвае на прыкладзе сваёй сям’і: трох пакаленняў жанчын — бабулі, мамы і сястры. Пасля прагляду фільма я зразумела, што ў мясцовых жыхароў па розных баках ідэалагічных барыкад усё ж такі ёсць шанц на прымірэнне. А значыць, мэта рэжысёра — дагрукацца да людзей з розным бачаннем мінулага і будучыні іх агульнай радзімы — Латвіі, і дапамагчы ім зрабіць крокі насустрач адно аднаму — можа быць дасягнута.
Асабісты выбар: культ жыцця vs культ вайны
У дзяцінстве ў мяне не было выбару, на якой мове размаўляць і якія мерапрыемствы наведваць. Усё было вырашана задоўга да майго нараджэння, бо я з’явілася на свет у БССР. Пачынала я як чалавек выключна рускай культуры проста таму, што доступу да іншай не было. Я не падазравала аб існаванні чагосьці другога. У той жа час зусім не разумела, навучаючыся ў пачатковых класах школы, чаму мы павінны хадзіць строем і быць практычна аднолькава апрануты на 9 траўня.
Мая школа месцілася на мінскай Плошчы Перамогі, каля помніка. Нас вызвалялі ад урокаў для рэпетыцый, і мы станавіліся ўздоўж галоўнага праспекта, ствараючы масоўку на вайсковым парадзе. Стаялі як салдацікі, зашпіленыя на ўсе гузікі, пад пякучым сонцам некалькі гадзін запар. Часам я адчувала, як гузік упіваецца мне ў горла, і сціплыя чырвоныя гваздзічкі, здавалася, плавяцца ў мяне ў руках.
Бабуля, якая вярнулася з палону, ніколі не расказвала мне пра вайну і наогул нічога пра сваё мінулае. Яна толькі маўчала, строга падціскаючы вусны, гледзячы па тэлевізары кадры ваеннай хронікі. Гэта была забарона на боль, на ўспаміны аб перажытым жаху.
Ужо тады інстынктыўна я разумела, што культ жыцця важнейшы за культ вайны.
Вырваныя з каранямі — палюбіць роднае, захаваць сваё
Мая мама, з’ехаўшы ў 17 гадоў з вёскі ў горад, усяляк выракалася сваіх каранёў, паколькі руская мова — «гарадская», а родная беларуская — «сельская», «калгасная». «Вясковая». Складзены стэрэатып (бо мы ж ведаем, адкуль яго ногі растуць — з дзяржаўнай ідэалогіі савецкага часу) паўплываў на мой народ настолькі, што
шматлікія людзі дагэтуль саромеюцца свайго паходжання.
Што дрэннага ў тым, каб быць чалавекам зямлі? Упэўнена, што латышам (тут я маю на ўвазе ўсіх без выключэння жыхароў Латвіі) гэтая гісторыя вельмі знаёмая.
І калі б не выпадковы покліч крыві, калі першай у жыцці прачытанай мной кнігай сталі ўзятыя з паліцы «Беларускія народныя казкі», мой лёс склаўся б зусім інакш. Я доўга не магла навучыцца чытаць, нічога не разумеючы ў расійскай азбуцы. Шчыра старалася, але не атрымлівалася. Мама злавалася, я плакала. Аднойчы я проста ўзяла іншую кнігу, адкрыла і яе і пачала чытаць. Там былі да болю ў сэрцы знаёмыя словы, якія рэхам адбіваліся ўнутры мяне. Адкуль яны мне вядомыя — не разумела. Проста яны мне прыемныя, як музыка.
Пасля ўжо, праз гады, калі я пасталела, стала філолагам, то даведалася, што мая родная мова ўнесена ў Чырвоную кнігу ЮНЕСКА як тая, што знікае.
Мая. Мова. Знікае.
Нядзіўна: у школах яе выкладаюць па методыцы вывучэння замежнай, як быццам яна для беларускіх дзяцей чужая.
Свята песні і танца — спявай і жыві, Латвія!
Для малых або малалікіх народаў колькасць людзей, якія размаўляюць на роднай мове, набывае каласальнае значэнне, паколькі гэта пытанне захавання нацыі як такой. Камунікуючы з прадстаўнікамі вялікіх нацый, напрыклад, з жыхарамі Лацінскай Амерыкі, я сутыкалася з іх здзіўленнем і пытаннем: «Чаму вам так важна захаваць вашу мову, што вы носіце яе, як сцяг, і змагаецеся за яе, як ільвы? У нас, лічы, увесь кантынент размаўляе па-іспанску, і ў гэтым няма ніякай праблемы і не з’яўляецца прычынай сацыяльных канфліктаў».
Мой адказ быў просты: нас — мала. Родная мова — гэта практычна адзіны элемент, які цэментуе нашу нацыю. Без яго больш шматлікі народ нас паглыне.
Праглыне, аблізнецца і нават не заўважыць нашага знікнення. І чым меншая нацыя, тым большае значэнне для яе набываюць традыцыйная культура, народныя вераванні і мова. Гэта ўмова выжывання і квітнення. Менавіта таму я з вялікай цікавасцю назірала сёлета за тым, як праходзіць Свята песні і танца, тым больш, што наведала яго ўпершыню. Яднанне, салідарнасць і маналітнасць удзельнікаў, калі шматтысячны хор спевакоў і гледачоў у зале ператвараецца ў адзін агульны голас — выклікае непадробнае захапленне. Латышы так могуць, а мы, беларусы, пакуль так не ўмеем.
Спявай і танчы, Латвія! І ведай, што ты для мяне прыклад.
